BÓL- (WG MIEDZYNARODOWEGO TOWARZYSTWA BADANIA BÓLU) TO SUBIEKTYWNE PRZYKRE WRAŻENIE ZMYSŁOWE I EMOCJONALNE POWSTAJĄCE POD WPŁYWEM BODŹCÓW USZKADZAJĄCYCH TKANKĘ (TZW. NOCYCEPTYWNYCH) LUB ZAGRAŻAJĄCYCH ICH USZKODZENIEM. NALEŻY PODKRESLIĆ, ŻE BÓL JEST ODCZUCIEM SUBIEKTYWNYM, DLATEGO JEST NIM WSZYSTKO TO, CO CHORY W TEN SPOSÓB NAZYWA, BEZ WZGLĘDU NA OBIEKTYWNE OBJAWY Z NIM ZWIĄZANE.
FIZJOLOGIA BÓLU
Istnieje wiele struktur biorących udział w procesie doświadczania bólu. Struktury te przekształcają negatywne bodźce w sygnały do mózgu, gdzie następuje ich interpretacja. Proces doświadczania bólu rozpoczyna się z chwilą wystąpienia urazu. Kiedy skaleczymy się lub zadrapiemy, następuje uszkodzenie tkanki prowadzące do uwolnienia algogenów, substancji sygnalizujących uraz, inicjujących stan zapalny i wywołujących podrażnienie wolnych zakończeń nerwowych w obszarze dotkniętym urazem. Podrażnione zakończenia nerwowe, zwane receptorami bodźców urazowych, wysyłają impulsy przez rdzeń kręgowy do mózgu. Receptory te reagują na wiele różnych bodźców, z których jedynie część prowadzi do powstania bólu.
W doznaniu bólu uczestniczą trzy grupy włókien nerwowych. Włókna nerwowe A-delta są to drobne włókna nerwowe pokryte osłonką mielinową, przekazujące impulsy do rogów tylnych rdzenia kręgowego, przewodzą impulsy z dużą prędkością i reagują na słaby i silny nacisk oraz ciepło, zimno i różne substancje chemiczne. Są odpowiedzialne za ostry, przeszywający, zlokalizowany ból. Włókna nerwowe C to drobne włókna bezmielinowe przekazujące impulsy do rogów tylnych. Prędkość impulsu biegnącego włóknami C jest mniejsza. Są odpowiedzialne za tępy i rozległy ból. Trzecia grupą włókien są włókna nerwowe A-beta. Są to włókna o dużym przekroju, pokryte osłonką mielinową, przesyłające impulsy do rogów tylnych i bezpośrednio do mózgu, szybko przewodzące. Biorą udział w przewodzeniu impulsów o mniejszej skali zagrożenia, ale także wpływają na modulację doświadczenia bólu.
Impulsy wędrują od miejsca lokalizacji wzdłuż różnych włókien nerwowych do wypustek rdzenia kręgowego, zwanych rogami tylnymi, i dalej do rdzenia. W rdzeniu kręgowym impulsy podlegają znacznej modyfikacji i przesyłane są wzdłuż rdzenia w kierunku mózgu, przechodząc przez otwór siatkowaty, obszar mózgu odpowiedzialny za pobudzenie i uwagę. Następnie sygnał trafia do wzgórza, gdzie następuje dalsza modyfikacja, i do kory mózgowej, gdzie następuje świadoma interpretacja sygnału.
Duży wpływ na transmisje impulsów bólowych mają opiaty endogenne, szczególnie endorfiny i enkefaliny. Są to substancje naturalne występujące w mózgu, rdzeniu kręgowym i innych organach, które mają działanie przeciwbólowe. Wiedza o mechanizmach działania tych substancji jest w dalszym ciągu nie pełna. Wiadomo jednak, że pełnią one funkcję wewnętrznego systemu przeciwbólowego przez spowalnianie lub hamowanie transmisji impulsów nerwowych, czyli działają podobnie jak morfina i inne opiaty.
CZYNNIKI PSYCHOSPOŁECZNE W DOŚWIADCZANIU BÓLU
Poświadczanie bólu jest silnie zależne od kultury, poprzednich doświadczeń, potrzeb emocjonalnych oraz procesów poznawczych.
Różnice kulturowe mogą wpływać na zmianę doświadczenia i reakcji na ból. Wpływ kultury na doświadczenie bólu znakomicie ilustrują praktyki kulturowe, których uczestnicy poddawani działaniu bolesnych bodźców nie wykazują śladu dyskomfortu. Jedną z takich praktyk można zaobserwować w hinduskiej ceremonii Thaipusam. W trakcie trzydniowego festiwalu część uczestników nosi kavadi, ciężkie metalowe struktury ważące nawet do 50 kg, ozdobione pawimi piórami. Przebijają oni sobie policzki i języki, aby zachować milczenie, niekiedy także wbijają sobie igły w skórę czoła. Samo kavadi umocowane jest na ciele za pomocą dziesiątków ostrych prętów wbitych w skórę pleców, piersi i brzucha. Niektórzy noszący kavadi ciągną za sobą małe wózki zaczepione hakami w skórę pleców. W trakcie procesji noszący kavadi, przy wtórze śpiewów i oklasków tłumu, wprawiają swoje ciała w żywiołowy taniec, który dodatkowo poruszał prętami umocowanymi w skórze tułowia.
Mimo iż, takie praktyki wydają się bardzo bolesne, noszący kavadi nie wykazują często najmniejszego śladu boleści. Na zmniejszenie bólu wpływa wiele procesów psychospołecznych i psychofizjologicznych. Praktyki tego typu są oparte na silnej motywacji religijnej, mają duże znaczenie osobiste i religijne. Okres poprzedzający rytuał spędzany jest na duchowym przygotowaniu i oczyszczeniu, sam uczestnik zaś wprowadza się we właściwy stan umysłu. Okaleczenie poprzedzone jest wejściem w rytualny trans, w efekcie uczestnicy osiągają subiektywne uczucie spokoju, lekkości, euforii i oddzielenia oraz obiektywne objawy drżenia, czasowej utraty kontroli mięśniowej, rozszerzenia źrenic i zaburzeń orientacji. A ponad to uczestnicy są zachęcani przez innych uczestników i widzów, a rytuał odbywa się w atmosferze świątecznej i podniosłej. Dodatkowo ślubującego wspiera rodzina i przyjaciele. Te wszystkie czynniki pomagają mu spychać doświadczenia fizyczne na dalszy plan. Przytoczony przykład jest znakomitą ilustracją tego, że doświadczenie bólu jest funkcją nie tylko fizjologicznych procesów przewodzenia impulsów nerwowych, ale także przekonań, stanu umysłu i wsparcia społecznego.
Na odczuwanie bólu mają także wpływ poprzednie doświadczenia, percepcja bólu często kształtowana jest doświadczeniami z wczesnego dzieciństwa. Reakcja na ból zmienia się w zależności od poziomu rozwoju i doświadczenia. Przykładowo, noworodki w kilka godzin po porodzie nie wykazują praktycznie żadnej reakcji na ukłucia zastrzyków. Po tygodniu życia występują chaotyczne reakcje obejmujące nieskoordynowane ruchy ciała, płacz i uniki. Reakcje czterotygodniowych noworodków są już bardziej zorganizowane i specyficzne wobec bodźca. Tak więc, odczuwanie bólu wymaga pewnego poziomu rozwoju neurologicznego. Na podstawie badań przeprowadzonych wśród dzieci starszych można stwierdzić, że próg bólu wraz z wiekiem rośnie i że doświadczenie bólu ma związek z rozwojem zarówno poznawczym, jak i psychospołecznym.
Znaczący wpływ na doświadczanie bólu maja także potrzeby emocjonalne i poziom stresu. Jest to szczególnie wyraźne w przypadkach bólu psychogennego, czyli przewlekłego bólu nie mającego żadnych określonych podstaw fizycznych. Ból tego typu nie wynika z urazów fizycznych, ale występuje w reakcji na potrzeby psychiczne pacjenta. Pacjenci z bólem na tle histerycznym lub hipochondrycznym wyrażają nadmierna troskę o samopoczucie lub boją się bolesnych objawów i są przekonani o tym, że coś im dolega, mimo że brak jakichkolwiek fizycznych podstaw choroby. Niezależnie od źródeł ból podlega także oddziaływaniu stresu. Istnieje korelacja między codziennym stresem a intensywnością bolesnych objawów. Nie bez znaczenia są także takie stresory środowiska, jak konflikty rodzinne, ważne wydarzenia życiowe. Lęk spowodowany stresem może intensyfikować odczuwany ból. Wytłumaczeniem tych zjawisk jest fakt, iż stres emocjonalny może wpływać na ból przez zwiększenie poziomu lęku, co z kolei prowadzi do długotrwałego napięcia mięśniowego i innych reakcji fizjologicznych potęgujących skalę odczuwanego bólu.
Niezwykle ważnym elementem modyfikującym doświadczenie bólu jest jego odbiór i ocena poznawcza. Przykładem mogą być badania dr H. Beecher’a. Dr miał podczas II wojny światowej kontakt z rannymi żołnierzami. Mimo, że rany były często bardzo poważne, wielu żołnierzy twierdziło, że nie odczuwają żadnego bólu. Tylko jeden na trzech rannych zgłaszało ból tak dalece silny, że wymagał podania morfiny. Jednak podczas praktyki powojennej doktor zauważył, że cztery piąte pacjentów narzekało na silny ból i domagało się silnych leków przeciwbólowych, mino że ich obrażenia były o wiele mniej rozległe niż u rannych żołnierzy. Beecher tłumaczył te rozbieżności różnica w ocenie bólu. Pacjenci odbierali zabiegi jako przytłaczające i nieprzyjemne, choć konieczne, a ranni żołnierze cieszyli się, że jeszcze żyją, a obrażenia traktowali jako szansę ucieczki od okropieństwa pola walki.
Poczucie kontroli i samoskuteczności także odgrywa istotna rolę w modulowaniu doświadczenia bólu. Na przykład badani poinstruowani o sposobie reagowania na bodźce elektryczne zgłaszali mniej intensywne doznanie bólu niż osoby, które zostały poinformowane, że na odczuwany ból nie maja żadnego wpływu. Podobne mechanizmy obserwuje się w odniesieniu do poczucia samoskuteczności, Wykazano, że wiara w możliwość skutecznego kontrolowania bólu może prowadzić do ograniczenia intensywności eksperymentalnie indukowanego bólu.
Udział w doświadczaniu bólu może mieć także koncentracja uwagi. Jeżeli uwaga danej osoby skupiona jest na absorbujących czynnościach, np. na grze sportowej, odczuwanie bólu jest mniej intensywne, a w niektórych przypadkach ból może wręcz zostać niezauważony.
BÓL JAKO PROBLEM ZDROWOTNY
Ból jest bez wątpienia jednym z najistotniejszych problemów zdrowotnych. Rozpatrując ból z punktu widzenia medycyny, należy wyróżnić kilka rodzajów bólu. Ból ostry jest najczęściej rezultatem choroby lub uszkodzenie tkanek organizmu. Główną cechą tego bólu jest jego przejściowość, jest on jednak bardzo intensywny. Ból przewlekły także może być spowodowany uszkodzeniem tkanek, ale ma tendencję do utrzymywania się przez długi czas po ustąpieniu fizycznej przyczyny choroby. Intensywność bólu ostrego zależy z reguły od stopnia i rozległości urazu, ból przewlekły natomiast często nie ma żadnego związku z natura obrażenia. Ból ostry można łagodzić, stosując typowe środki i zabiegi przeciwbólowe, podczas gdy ból przewlekły często nie poddaje się terapii.
Wyróżniamy trzy główne typy bólu przewlekłego:
- ból przewlekły okresowy - pacjenci cierpią na ataki silnego, ale ustępującego bólu (np. migreny),
- ból uporczywy nieuleczalny - ból występuje w sposób ciągły, zmienia się tylko jego intensywność (np. ból pleców),
- ból przewlekły postępujący - obserwuje się go u pacjentów z chorobami nowotworowymi, jego główną cechą jest intensywność narastająca wraz z postępem choroby.
Ból można także zróżnicować na ból reaktywny jest on wynikiem reakcji na negatywna stymulację lub zniszczenie tkanek (do tej kategorii zaliczamy ból ostry i ból przewlekły postępujący) oraz na ból warunkowy, jest to ból wzmocniony przez wpływ otoczenia pacjenta.
W reakcji na ból wyróżniamy zachowania bólowe, pacjent zmienia swoje zachowanie, aby ulżyć cierpieniom. Typowe zachowania to utykanie, ochrona zranionej kończyny, ograniczenie aktywności lub wręcz niedopuszczanie łóżka.
Najczęściej spotykanymi przykładami bólu przewlekłego jest ból głowy oraz ból pleców.
Do schorzeń typu przewlekłego bólu głowy zaliczamy migrenę i bóle głowy napięciowe oraz kategorię mieszaną obejmującą obie powyższe formy. Migrena jest to atak ostrego, intensywnego, pulsującego bólu, będący skutkiem zwężania i rozszerzania naczyń krwionośnych biegnących wewnątrz i na zewnątrz czaszki. Bóle migrenowe mogą być dziedziczne. Zwykle przy migrenie ból promieniuje do skroni, oczodołu lub czoła i może trwać od godziny do kilku, a nawet kilkunastu dni. Bóle głowy napięciowe mają charakter tępy i niezmienny i obejmują z reguły obie strony głowy. Przy migrenie jest to zazwyczaj ból prawej lub lewej strony. Pacjenci opisujący ból napięciowy najczęściej porównują go do uczucia ucisku ciasnej obręczy wokół głowy. Ogólnie rzecz biorąc okazjonalny, niezbyt intensywny ból głowy może się przydarzyć każdemu, jest zjawiskiem powszechnym. Bóle głowy mogą być wywołane przez niektóre składniki pożywienia, alkohol, hałas, bezsenność lub nadmierny wysiłek i czynniki psychologiczne np. stres (dyskusyjne). Bóle głowy innych przypadkach mogą być także rezultatem guza, infekcji, alergii lub wstrząsu mózgu.
Bóle pleców są szczególnie zlokalizowane w części krzyżowej kręgosłupa. Są one główną przyczyną absencji w pracy. Istotnym problemem są także ogromne wydatki z tego tytułu na leczenie oraz straty związane z ową absencją i rentami zdrowotnymi. Przyczyną bólu pleców może być nadmierny wysiłek fizyczny. Jednak większość diagnozowanych przypadków nie ma podstaw fizycznych. Istotną rolę odgrywają tu czynniki natury psychologicznej.
TECHNIKI KONTROLI BÓLU
Wyróżniamy fizyczne i psychologiczne techniki kontroli bólu. Do fizycznych technik kontroli bólu zaliczamy medyczną kontrolę bólu, chirurgiczną, a także stymulację fizyczną. Mówiąc o medycznej kontroli mamy głównie na myśli środki przeciwbólowe (środki działające peryferyjnie), np. aspiryna, ibuprofen. Leki te redukują ból przez blokowanie recepcji impulsów w miejscu urazu. A także, narkotyki (środki działające centralnie), np. morfina, kodeina oraz heroina. Środki te działają na centralny układ nerwowy, imitując funkcje opisanych wcześniej opiatów endogennych. Narkotyki stosuje się w doraźnym tłumieniu ostrego bólu (urazy powypadkowe) oraz w kontrolowaniu nieuleczalnych przypadków bólu przewlekłego postępującego (zaawansowane stadia chorób nowotworowych). Środki te używane są także w leczeniu bólu porodowego i pooperacyjnego. Narkotyki mają niestety także wiele niekorzystnych cech. Mają one także działanie psychoaktywne, zaburzają funkcje układu oddechowego oraz mogą silnie uzależniać.
W kontroli bólu są także z powodzeniem stosowane techniki chirurgiczne. Zabieg chirurgiczny może polegać na przecięciu nerwów obwodowych, przerwaniu kanałów czuciowych rdzenia (kordotomia) lub usunięciu obszarów kory mózgowej uczestniczących w interpretacji sygnałów bólu (lobotomia). Są to jednak środki stosowane w skrajnych przypadkach, kiedy ból jest niezwykle intensywny i nie można go skutecznie łagodzić innymi metodami. Zabiegi te mogą wywołać skutki uboczne, ich skuteczność nie jest stuprocentowa. Może pojawić się brak czucia, a nawet miejscowy paraliż. Ponad to włókna nerwowe mogą ulec regeneracji, co przywraca transmisję sygnałów bólowych. Stąd też, mimo że po zabiegu pacjent może odczuwać chwilową ulgę, zdarza się, że ból powraca, niekiedy wręcz ze zwielokrotnioną intensywnością. Istnieją także metody nieinwazyjne. Na przykład w leczeniu bolesnych objawów stosuje się blokadę nerwu. Blokada nerwu polega na wstrzyknięciu środka znieczulającego w obręb dotkniętej bólem tkanki lub kanału nerwowego w celu zatrzymania transmisji sygnałów bólowych. Ponieważ efekt znieczulenia po jakimś czasie ustępuje, blokada nerwu jest jedynie tymczasowym, ale bardzo skutecznym zabiegiem, zwłaszcza w leczeniu ostrego bólu.
Innym przykładem kontroli bólu może być stymulacja fizyczna. Okazuje się, że korzystne może być podrażnienie tkanki w celu złagodzenia bólu, choć może się to wydawać irracjonalne. Jednak faktem jest, że np. ulgę przynosi drapanie się w swędzące miejsce, albo używanie gorących okładów na obolałe części ciała. Drapanie, pocieranie i drażnienie skóry jest skuteczne dlatego, że powoduje zamknięcie bramek wejściowych w rdzeniu kręgowym. Ten sam mechanizm stosuje się w technikach stymulacji fizycznej (techniki przeciwpodrażnienia). Zaliczamy tu wszelkiego typu masaże, nagrzewania, okłady i zabiegi fizykoterapii. Jedną z takich technik jest przezskórna stymulacja elektryczna, polegająca na drażnieniu zakończeń nerwowych impulsami elektrycznymi z umieszczonych na skórze elektrod. Należy również zwrócić tu uwagę na akupunkturę, polegającą na nakłuwaniu określonych punktów na ciele pacjenta.
Do psychologicznych technik leczenia bólu zaliczamy: techniki warunkowania, biofeedback, hipnozę, relaksację oraz techniki poznawczo-behawioralne. Techniki warunkowania koncentrują się na redukowaniu zachowań bólowych. Program terapii obejmuje działania zmierzające do eliminacji bodźców warunkujących zachowania bólowe od nagród uzyskiwanych przez pacjenta z otoczenia. Jednym z aspektów tego warunkowania jest zależność między manifestacją bólu a otrzymaniem dawki środków przeciwbólowych. Zamiast podawać leki w reakcji na manifestowany przez pacjenta ból, co wzmacnia zachowania bólowe, leki podaje się o stałej porze. Z czasem, w porozumieniu z pacjentem, dawki leku są stopniowo ograniczane, aż do zupełnego wyeliminowania środków przeciwbólowych. Ponad to w toku terapii personel czyni starania w kierunku ignorowania zachowań bólowych i wzmacniania zdrowych zachowań u pacjentów.
Kolejną techniką jest biofeedback. Technika ta dąży do rozwinięcia u pacjenta zdolności kontroli i zmiany wybranych funkcji fizjologicznych z pomocą aparatury monitorującej ich przebieg. W badaniach nad użyciem biofeedbacku w leczeniu bolesnych objawów (ból głowy, ból pleców) wykazano na przykład, że pacjenci mogą nauczyć się redukować napięcie mięśniowe i naczyniowe. Ponad to biofeedback może prowadzić do redukcji intensywności i częstości powracającego bólu.
Również hipnoza jest techniką leczenia bólu, jest ona jedną z najstarszych technik psychologicznych. Hipnozę można definiować jako „stan, w którym przez zastosowanie technik sugestii można oddziaływać na percepcję, pamięć i nastrój pacjenta". Badania nad efektami hipnozy w doświadczalnie indukowanym bólu wykazują znaczną redukcję bólu u osób silnie podatnych na hipnozę.
Z technikami biofeedbacku i hipnozy wiąże się także technika relaksacji. Technika ta może prowadzić do wymiernej redukcji napięcia mięśniowego i stresu, a przez to wpływać na odczucie bólu. Relaksacja może wykorzystywać np. techniki medytacji.
Ze względu na niebagatelny udział zachowań i procesów poznawczych w modyfikowaniu doświadczenia bólu sporo wysiłku wkłada się w opracowanie technik poznawczo-behawioralnych stanowiących próbę wielopłaszczyznowego psychologicznego podejścia do problemu bólu. Podejście poznawczo-behawioralne opiera się na założeniu, że skuteczna kontrola bólu wymaga zarówno uwzględnienia zachowań bólowych i ich wzmocnień, jak i rozumienia myśli, uczuć i postaw pacjentów. Stąd też podejście to pozostaje w bliskiej relacji do poznawczo-behawioralnych technik wzmacniania zachowań zdrowotnych oraz do treningu odporności na stres. Techniki poznawczo-behawioralne w terapii bólu koncentrują się na wspomaganiu konstruktywnych metod radzenia sobie z bólem w celu poprawy jakości życia pacjenta. Redukcja bólu jest tu pożądana, ale nie stanowi głównego celu terapii. Terapia ta składa się z sześciu podstawowych faz: oceny, rekonceptualizacji, fazy nabycia umiejętności, etapu treningu praktycznego, generalizacji i utrzymania zachowań, ostatnim etapem jest etap kontrolny.
Holistyczną próbę integracji psychologicznych technik leczenia bólu i terapii fizycznej stanowią kliniki leczenia bólu.
Podsumowując, ból definiuje się jako subiektywne doznanie dyskomfortu, które może, choć nie musi wynikać z uszkodzenia tkanek lub choroby. Każdy człowiek styka się z bólem w różnych fazach swojego życia, mam więc nadzieję, że poznanie jego mechanizmów i sposobów radzenia sobie z tą przykrą dolegliwością, choć w niewielkim stopniu uchroni nas przed jego niekorzystnymi działaniami w przyszłości.