Czy fast food uzależnia? Uzależniające chwyty!

Na początku musimy ustalić definicję uzależnienia. I tu powstaje problem. Zwykle nikt nie jest w stanie precyzyjnie podać na czym polega uzależnienie, a wszyscy ochoczo twierdzą, iż jedzenie pizzy, frytek, hamburgerów, picie napojów z cukrem uzależnia. Niektórzy naukowcy widzą potencjał uzależniający w kofeinie, inni w cukrze, jeszcze inni w … pszenicy.

„Fast food uzależnia, bo zawiera cukier”

Wbrew obiegowym i popularnym mitom w Internecie (powielanym również w filmach) nie udało się udowodnić, by cukier silnie uzależniał i był groźniejszy od kokainy. Nie wystarczy powiedzieć: „cukier uzależnia”. Trzeba to udowodnić w dobrze kontrolowanym środowisku. I tu zaczynają się poważne problemy. „Ale przecież naukowcy udowodnili…” Tak, może udowodnili, tylko co i w jaki sposób? Widzę tu poważny problem.

W propagandowych filmach często manipuluje się wynikami badań, sugerując, iż cukier jest groźniejszy od narkotyków.

Tymczasem:

1. w wielu badaniach szczury były wcześniej przyzwyczajone do cukru (a powinno się używać zwierząt, które nie miały do czynienia z narkotykiem lub substancją, której przypisuje się takie uzależniające właściwości),

2. manipulacją jest podawanie cukru szczurom tylko w określonej porze, a później ograniczanie jego podaży. Przy ciągłym dostępie do sacharozy, nagle przestawało się udawać wykazywanie „uzależnienia” u zwierząt,

3. kolejną manipulacją jest przegłodzenie zwierząt (przez 12 lub nawet 16 h), a na dodatek udostępnianie przysmaków (np. 25% roztworu glukozy lub 10% roztworu sacharozy), gdy szczury zaczynają być naturalnie aktywne,

Na chwilę obecną nikt nie wykazał, by cukier uzależniał, jak narkotyki, a na pewno nie jest groźniejszy od kokainy.

Czym jest uzależnienie?

Według „Leksykonu Psychiatrii” pod redakcją S. Pużyńskiego, uzależnienie (np. od leku) ma pewne charakterystyczne cechy:

Stan psychicznej, niekiedy także fizycznej reakcji zachodzącej między organizmem a lekiem.

Przymus wynika np. z konieczności podawania leku, aby uniknąć objawów jego odstawienia (np. alkohol, narkotyczne środki przeciwbólowe, przetwory maku, opiaty, leki nasenne).

Uzależnieniu może towarzyszyć rosnąca tolerancja (np. w przypadku amfetaminy znane są przypadki przeżycia przez narkomanów dawki 10 g, „normalnego” człowieka zabija ok. 1 g narkotyku).

W przypadku zależności fizycznej prowadzi do zespołu abstynencyjnego. Objawy zależą od rodzaju środka, którego się nadużywa. Inne mogą być przy alkoholu, inne przy GHB, inne przy opiatach.

W przypadku opiatów zespół odstawienia trwa 7-10 dni (np. objawy to: drgawki, ślinotok, niepokój, napięcie, rozdrażnienie, wycieki z nosa, rozszerzenie źrenic, wzrost ciśnienia krwi, majaczenie, drżenie, zaburzenia snu, bóle spastyczne w jamie brzusznej, zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego np. biegunka, wymioty, brak łaknienia, nasilone pocenie się, stany podgorączkowe => hipertermia, hipotonia, obrzęk błon śluzowych, tachykardia, pobudzenie itd.).

Uzależnienie według kryteriów amerykańskich

DSM to podręcznik, który stawia sobie za cel przedstawienie kryteriów diagnostycznych wszystkich zaburzeń psychicznych rozpoznawanych w systemie opieki zdrowotnej Stanów Zjednoczonych. Wg DSM-5, aby stwierdzić, uzależnienie muszą wystąpić:

• osłabiona kontrola
• gorsze funkcjonowanie społeczne
• ryzykowne używanie środka (nadużywanie)
• kryteria farmakologiczne

Osłabiona kontrola charakteryzuje się stosowaniem środka w ilości większej niż zamierzona, przez długi okres czasu (np. picie alkoholu w większej ilości i przez dłuższy czas, niż się początkowo zakładało). Ponadto dla danej osoby niemożliwe jest ograniczenie używania danej substancji, mimo istnienia chęci, aby zaprzestać jej używania. Dodatkowo osoba uzależniona poświęca masę czasu na pozyskiwanie, stosowanie lub powracanie do stanu normalności po nadużyciu danego środka (np. odzyskiwanie trzeźwości po ciągu alkoholowym). Występuje także silne pragnienie użycia danej substancji (np. chęć sięgnięcia po alkohol).

Gorsze funkcjonowanie społeczne oznacza niewywiązywanie się z obowiązków w pracy, szkole lub domu z powodu użycia substancji (szczególnie dotyczy to alkoholu etylowego i innych ciężkich narkotyków w rodzaju heroiny, metamfetaminy czy amfetaminy). Dodatkowo osoba uzależniona sięga po dany środek, mimo wystąpienia problemów społecznych lub interpersonalnych. Może wystąpić porzucenie lub ograniczenie aktywności rekreacyjnych, hobby, kontaktów itd.

Ryzykowne używanie środka (nadużywanie) to np. używanie substancji w sytuacjach, w których stanowi to zagrożenie dla zdrowia lub życia (np. prowadzenie pojazdu lub obsługa maszyn pod wpływem alkoholu czy narkotyków). Ponadto oznacza również sięganie po preparat mimo odczuwania negatywnych skutków fizycznych lub psychicznych, które dana substancja wywołuje lub pogłębia.

Kryteria farmakologiczne. Występuje tolerancja i konieczność podawania większych dawek, aby odczuwać efekt stosowania środka. Np. potrzeba znacznie większej dawki substancji, aby osiągnąć pożądany efekt narkotyczny (osoby uzależnione od amfetaminy mogą przeżyć dawkę, która zabije osobę niesięgającą po narkotyki; zdarzają się upojenia alkoholem, którego dawka jest uważana za śmiertelną dla ogółu populacji). Dodatkowo ważnym kryterium farmakologicznym jest wystąpienie objawów zespołu abstynencyjnego. Pojawia się on przy zmniejszeniu dawek lub częstotliwości stosowania środka (typowy dla alkoholu, opiatów, amfetaminy, metamfetaminy).

Według statystyk i badań amerykańskich w USA 15,1 mln dorosłych cierpi z powodu nadużywania i/lub uzależnienia od alkoholu (jest to 6,2% populacji w tym wieku), sklasyfikowano podobne schorzenie w DSM-5, jako AUD (ang. Alcohol Use Disorder). Z tych 15,1 mln ludzi 9.8 mln stanowią mężczyźni (8,4% populacji męskiej w tym wieku), a 5,3 mln kobiety (4,2% populacji pań w tym wieku). Według DSM-5: 2-3 symptomy to łagodne uzależnienie, 4-5 poważne, a więcej, niż 6 symptomów oznacza poważne uzależnienie.

Uzależnienia i zaburzenia związane z jedzeniem i wyglądem ciała

W DSM-5 sklasyfikowano np. pica (jedzenie substancji nieodżywczych), zespół przeżuwania, unikanie/ograniczanie przyjmowania pokarmów, anoreksję, bulimię i napady objadania się. Brakuje bigoreksji, ale za to jest zaburzenie obrazu ciała (body dysmorphic disorder – w opublikowanym polskim tłumaczeniu kryteriów diagnostycznych DSM-IV wykorzystano określenie „cielesne zaburzenie dysmorficzne”), w tym zaburzenie dysmorficzne dotyczące ilości mięśni. Zespół jedzenia nocnego jest sklasyfikowany jako „inne, określone zaburzenia odżywiania”. W ramach DSM-5 nie sklasyfikowano „zaburzeń odżywiania się związanych ze snem”. Co ciekawe, niektórzy autorzy (na łamach DSM) klasyfikują, jako zachowania kompulsyjne:

• sprawdzanie swojego wyglądu w lustrach, przeglądanie się w szklanych drzwiach, oknach i innych odbijających powierzchniach
• zbyt intensywne stosowanie diet i ćwiczeń fizycznych
• porównywanie wyglądu/części ciała, między sobą a innymi osobami, obsesyjne traktowanie idoli lub modeli, jako wzoru dla siebie
• kompulsyjne poszukiwanie informacji: czytanie książek, artykułów w gazetach i na stronach internetowych o treści związanej z rzekomym defektem (np. dotyczące wypadania włosów lub diet i ćwiczeń)
• Wynikałoby z tego, iż większość osób chodzących do klubów cierpi na mniejsze lub większe zaburzenia

Czy pokarmy sieci fast food uzależniają?

Koncepcja uzależnienia od żywności pozostaje kontrowersyjna. Niektórzy badacze kwestionują, czy pokarm lub czynność jedzenia pokarmu mogą być uzależniające, jeśli są konieczne dla naszego przetrwania. Inni naukowcy wskazują na wspólne:

• biologiczne (np. szlaki nagrody w mózgu; ekspresja ΔFosB może być związana z wysokokalorycznym jedzeniem. „Białko ΔFosB to czynnik transkrypcyjny należący do rodziny Fos. Zostało ono zidentyfikowane jako element fizjologicznej potrzeby poszukiwania przyjemności, jak również powstawania i utrzymywania się uzależnienia. Jego ekspresja w jądrze półleżącym w odpowiedzi na czynniki pobudzające ciągle układ nagrody powoduje tworzenie nowych ścieżek neuronalnych w tym układzie”)
• behawioralne (łaknienie kolejnej niezdrowej porcji żywności, jedzenie więcej, niż się zamierzało)
• psychologiczne (np. zaabsorbowanie, upośledzenie kontroli)
• podobieństwa między kompulsywnym spożywaniem smacznej żywności a stosowaniem uzależniających leków. Niemniej jednak zarówno krytycy, jak i zwolennicy zgadzają się, że potrzeba więcej badań, aby potwierdzić istnienie uzależnienia od żywności

Ogólnie rzecz biorąc, wg meta analizy Elizy L. Gordon i wsp. uzależnienie od pokarmów fast food jest możliwe, jednak w największym stopniu dotyczy zaburzenia funkcjonowania szlaku nagrody (21 badań) i upośledzonej kontroli nad konsumpcją fast food (12 badań). Tylko w jednym badaniu powiązano jedzenie z kryterium - ryzykowne używania środka (nadużywaniem).

Niektóre pokarmy, szczególnie przetworzona żywność z dodatkiem cukru i tłuszczów, wykazują największy potencjał uzależniający. Jednak klasyfikacja podobnych zaburzeń nastręcza wiele trudności, bo kryteria nie są proste, klarowne i jednoznaczne. Tym bardziej, iż różnorakie zaburzenia odżywiania mogą wystąpić przy schizofrenii, autyzmie, fobiach, anoreksji, bulimii, depresji, uzależnieniu od amfetaminy, metamfetaminy, zaburzeniach dysocjacyjnych tożsamości itd.

Przykładowo, kobiety ze zdiagnozowanym uzależnieniem od alkoholu mają większą skłonność do ujawniania kompulsyjnych zachowań w sferze odżywiania, w tym do napadowego oraz emocjonalnego objadania się. Ponadto Radosław Tomalski wskazał, iż […] spotyka się występowanie objawów dysocjacyjnych w trakcie epizodów objadania się i zachowań kompensacyjnych u 74% pacjentek z zaburzeniami jedzenia.

Są to takie doznania, jak: wyłączenie uwagi w czasie słuchania innych, „zapatrzenie się” w przestrzeń bez świadomości upływającego czasu, pogrążenie w fantazjach z poczuciem ich realności, głośne mówienie do siebie. Podobnie nie wiadomo, czy ortoreksja (nadmierne zwracanie uwagi na zdrową dietę) należy do zaburzeń odżywiania się, czy zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych.

Czy wina leży w kofeinie?

Niektórzy autorzy (Garber AK i wsp.) twierdzą, iż kofeina jest wzorcową substancją o potencjale uzależniającym. Rzekomo zawartości kofeiny w napojach sprzedawanych w sieciach fast food napędza sprzedaż niezdrowej żywności. Cóż, w DSM-5 sklasyfikowano kilka zaburzeń związanych z nadużywaniem kofeiny. Sugeruje się nawet, iż odstawienie kofeiny powoduje objawy.

Czy kofeina faktycznie uzależnia?

To wątpliwe. Jednak wielu naukowców twierdzi, iż kofeina może uzależniać. Istnieje także teoria dotycząca wpływu pokarmów fast food na układ nagrody. Rzekomo osoby otyłe mają inaczej funkcjonujące pewne obszary mózgu. Sieci fast food zachęcają do zjadania jak największej ilości oferowanych przez siebie produktów, a to przecież jest zgodne z prawem. Gdybyśmy wszystko zaczęli regulować przepisami, wkrótce życie stałoby się nie do zniesienia lub prawo byłoby martwe, a szukano by furtek.

Czy McDonald’s stosuje inne uzależniające chwyty?

Tak, bo kieruje ogromne środki finansowe i przystosowuje swoje restauracje do najmłodszych klientów (np. strefy „zabawy”, kolorowe zabawki, przyciągające wzrok pokarmy itd.). W jednym z badań rodzice dzieci w wieku od 3 do 5 lat byli rekrutowani z klinik pediatrycznych i WIC w Southern New Hampshire. Badanie przeprowadzono w okresie od kwietnia 2013 r. do marca 2014 r. Sprawdzano, czy w ostatnich 7 dniach dzieci odwiedzały którąś sieć fast food. Ustalano, czy dzieci wiedzą, jakiego rodzaju zabawki są oferowane w sieciach fast food (McDonald's, Burger King, Subway, Wendy's).

Wyniki:

• 49,7% dzieci jadło przynajmniej jeden raz w restauracjach fast food, a 33,9% w McDonald's
• sieci fast food oferowały w tym czasie 49 zabawek, w tym McDonald's miał 50%
• dzieci były o 38% bardziej skłonne skorzystać z oferty McDonald's, jeśli wiedziały, jakie zabawki są tam oferowane (obecnie np. oferowane są figurki Spidermana do zestawu Happymeal)
• nie stwierdzono powiązania, między znajomością zabawek a ilością jedzenia zjadanych z innych sieci fast food niż McDonald's.

Wniosek: McDonald's oferuje zabawki w zestawach, co nie tylko zachęca rodziców do kupienia takiego pokarmu (bo zabawka jest „za darmo”), ale też sprawia, iż dzieci chętniej wybierają produkty z McDonald's, a nie z innych sieci. Można to interpretować jako nie do końca moralne posunięcie, ale w ten sposób sieć kształci swoich przyszłych klientów.

Podsumowanie

Wydaje się, iż pokarmy oferowane w sieciach fast food mogą mieć pewien potencjał uzależniający. Niektórzy naukowcy twierdzą, iż znaczny. Przypisują ogromną rolę napojom słodzonym, zawartości kofeiny, ilości węglowodanów i tłuszczów. Jednak kwestia wcale nie jest jednoznaczna, gdyż uzależnienie od jedzenia ma zupełnie inną charakterystykę niż np. problemy z alkoholem i innymi narkotykami. Taki sam problem pojawił się przy klasyfikacji uzależnień od internetowego hazardu, nałogowego grania czy seksu. Pewne jest tylko, iż McDonald’s ma znakomity marketing i stosuje nie do końca czyste zagrywki, aby uzależnić dzieci i nastolatków. Gdyby do alkoholu kupowanego przez rodziców dołączano w formie zabawek małe próbki „piwa” lub „smakowej wódki” (nawet bez alkoholu), wybuchłby wielki skandal. Na razie nikt nie widzi problemu w tym, iż z niezdrową żywnością oferuje się zabawki.

Referencje:

• Eliza L. Gordon,1,* Aviva H. Ariel-Donges,1 Viviana Bauman,1 and Lisa J. Merlo „What Is the Evidence for “Food Addiction?” A Systematic Review”
• https://www.niaaa.nih.gov/alcohol-health/overview-alcohol-consumption/alcohol-facts-and-statistics
• Anthony E. Burgos, MD, MPH, Bryan L. Burke, Jr, MD “Zespół abstynencyjny u noworodka” https://podyplomie.pl/pediatria/12321,zespol-abstynencyjny-u-noworodka
• Jacek Radzik, Rafał Więcko, Jerzy Leszek „Kwas g-hydroksymasłowy (GHB) jako środek psychoaktywny” Katedra i Klinika Psychiatrii Akademii Medycznej we Wrocławiu
• http://ain.ipin.edu.pl/archiwum/1997/4/AiN_4-1997-04.pdf
• Margaret L. Westwater,1,2 Paul C. Fletcher,2,3,4 and Hisham Ziauddeen “Sugar addiction: the state of the science”https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5174153/
• Nicole M. Avena, Pedro Rada, and Bartley G. Hoebel “Evidence for sugar addiction: Behavioral and neurochemical effects of intermittent, excessive sugar intake” https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2235907/
• Ada Frankowska, Dominika Dudek, Marcin Siwek “Białko ΔFosB i jego rola w jądrze półleżącym. Znaczenie w uzależnieniu, stresie, odpowiedzi na nagrody naturalne i środki psychoaktywne” https://www.termedia.pl/Bialko-FosB-i-jego-rola-w-jadrze-pollezacym-Znaczenie-w-uzaleznieniu-stresie-odpowiedzi-na-nagrody-naturalne-i-srodki-psychoaktywne,46,28305,0,0.html
• Aneta Łowińska, Beata Ziółkowska “Współwystępowanie uzależnienia od alkoholu oraz nieprawidłowych zachowań jedzeniowych u kobiet w stadium wczesnej i środkowej dorosłości” https://www.termedia.pl/Wspolwystepowanie-uzaleznienia-od-alkoholu-oraz-nieprawidlowych-zachowan-jedzeniowych-u-kobiet-w-stadium-wczesnej-i-srodkowej-doroslosci,117,31889,0,0.html
• Radosław Tomalski “Trauma i dysocjacja w zaburzeniach jedzenia” http://www.psychoterapiaptp.pl/uploads/PT2007n2s17Tomalski.pdf
• Aneta Michalska, Natalia Szejko, Andrzej Jakubczyk, Marcin Wojnar “Niespecyficzne zaburzenia odżywiania się– subiektywny przegląd” http://psychiatriapolska.pl/uploads/images/PP_3_2016/497Michalska_PsychiatrPol2016v50i3.pdf
• Garber AK1, Lustig RH. “Is fast food addictive?” https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/21999689
• Jennifer Ross, Simon Gowers “Zaburzenie obrazu ciała” https://podyplomie.pl/publish/system/articles/pdfarticles/000/010/204/original/18-26.pdf?1472647462